De vele gezichten van eenzaamheid

Sind enkele jaren ben ik als kerkelijk werker betrokken bij het thema eenzaamheid en isolement in een sterk multiculturele wijk in Rotterdam. De mensen die ik ontmoet  zijn soms veel alleen, maar niet altijd eenzaam. Eenzaam en dan met name isolement gaat om eenzaamheid die structureel is. Eenzaamheid heeft daarom vele gezichten en hangt samen met verschillende situaties. Denk dan aan oudere mensen die nog maar een klein netwerk hebben of psychiatrische patiënten en zorgmijders. Maar je kunt ook denken aan mensen die door hun gebeurtenissen in hun leven beschadigd en onzeker geworden zijn en daardoor sociaal en emotioneel onhandig. Zo onhandig dat de drempel om deel te nemen aan het maatschappelijke sociale leven steeds complexer wordt. En je kunt ook denken aan iemand die  zijn hele dag volpland met vrijwilligersactiviteiten, maar toch ten diepste alleen is omdat hij zich bij niemand emotioneel begrepen voelt. De ontmoetingen met mensen, de grote behoefte aan contact en de wens om te vertellen, maar ook de kwetsbaarheid die zichtbaar is door de teleurstellingen in het leven zijn intens en indrukwekkend. En dat alles maakt het onderwerp boeiend. Het gaat om een complex geheel van factoren: mensbeeld en cultuur, ethische vragen, de levensfase en tenslotte het persoonlijk functioneren en karakter van mensen. De ervaringen van de mensen die je spreekt werken als een spiegel voor jezelf. In dit soort werk ben je zelf als persoon en wie je bent ook het instrument. Bijvoorbeeld in het wel of niet tonen van je eigen kwetsbaarheid, je eigen sociale en emotionele vaardigheden om aan te sluiten bij deze mensen.

Wat is nu het vraagstuk.

Inmiddels zie ik door het werk op straat en het doen van  huisbezoek wat veel alleen zijn met mensen doet. Er staat iets op het spel waar weinig mensen een idee van hebben. Het is heel lastig om dat goed te omschrijven en het gaat om indrukken. Toch,  voor wat het waard is,  zie ik dat mensen meer gelaten zijn, ze raken hun trots en decorum kwijt. De kamer is niet meer netjes, want er komt toch nooit iemand. Ze verzorgen zichzelf minder goed. Denk ook aan te weinig beweging en ongezond eten. Dit alles met gezondheidsklachten tot gevolg. Het vertrouwen in anderen lijkt minder te worden, men schikt zich naar de situatie, maar daar onder zit soms boosheid en teleurstelling in anderen (kinderen, buren, vrienden) , of in het leven in het algemeen. Als je weinig contact met mensen hebt wordt de ervaring van het delen van emoties, twijfels, ideeën met anderen minder. Daardoor ontwikkelen mensen zich niet meer of zij verstarren omdat ze niet meer door anderen gecorrigeerd worden. Allerlei (technische) ontwikkelingen als internet, uitzending gemist, werken met een tablet, gaan langs hen heen. Het zou kunnen zijn dat de weinige beweging en het verkeren in steeds dezelfde kamer lijdt tot een gebrek aan prikkels en daarmee afname van verstandelijke capaciteiten. Mensen onthouden gebeurtenissen minder, worden somber. Mensen klampen  zich vast aan hun huisdier of een bepaalde regelmaat.

Het zijn indrukken en eigenlijk zit aan elke persoon een specifiek verhaal. De Surinaamse man die altijd een dandy is geweest kan op zijn 80e moeilijk aanvaarden dat zijn benen altijd pijn doen waardoor hij veel thuis zit en tv kijkt. Het verdriet hem dat hij niet meer kan biljarten of dansen. Hij praat over euthanasie en hoopt dat zijn kinderen hem daarin steunen. Ik denk aan de vrouw van 86 die al drie jaar niet buiten is geweest en in haar basement leeft, zittend op een rolstoel. En hoewel ze veel alleen is, beleeft ze zichzelf als een vrouw van 5o die nog lang niet van plan is om dood te gaan.  Ze klampt zich vast aan de mensen van de thuiszorg en haar gecastreerde kater. Tenslotte de man van 78 die na 10 jaar huwelijk is gescheiden en ook op 53 jarige leeftijd zijn werk is kwijtgeraakt en nooit meer aan de bak is gekomen. Hij ziet zijn kinderen en zijn ex-vrouw niet meer en langzamerhand wordt zijn wereldje kleiner. Hij is erg gelaten en kan eigenlijk niet goed begrijpen wat hem is overkomen. Ook heeft hij een benedenbuurvrouw (misschien uit eenzaamheid) veel geld geleend dat niet meer terug komt. Toen hij samen met de wijkagent aangifte deed vertelde de officier van justitie hem dat het heel moeilijk is om het geld terug te krijgen omdat hij het vrijwillig heeft gegeven.

Anja Machielse is zeer deskundig op het terrein van eenzaamheid en isolement en zij onderscheidt allerlei gradaties van eenzaamheid en daarbij horende interventies. 1) Dit loopt van tijdelijke gevoelens van eenzaamheid door het overlijden van een partner tot aan mensen (vaak psychiatrisch) in langdurig structureel isolement,  waarbij de persoon een keer per maand contact heeft met een hulpverlener en dat is dan alles. Het grote probleem van eenzaamheid is dat je het aan de buitenkant niet goed ziet. Mensen doen gewoon boodschappen en maken misschien een praatje. Toch kunnen ze eenzaam zijn omdat ze bij niemand echt vertrouwelijk durven, kunnen zijn. Zelfs de Hindoestaanse man die meedoet met de soos, als vrijwilliger actief is in de Harakrisjnatempel en zijn kleinkinderen naar school brengt is soms alleen omdat zijn werkzame leven geeindigd is en zijn vrouw een paar jaar geleden is overleden. Bij wie is hij vertrouwd en wie let nu op hem?

Waarmee begint het? Groei van een steeds hogere drempel

Het meest in het oog springt de situatie van ouderen. Het overlijden van een partner, ver weg wonen van kinderen, een kleiner wordend netwerk, verminderde mobiliteit. Maar uit onderzoek blijkt dat ook veel jongeren aangeven eenzaam te zijn. Mogelijk dat voor hen de kloof tussen een ‘facebook imago’ en de feitelijke werkelijkheid die lang niet altijd spannend is, het lastig maakt. Ze moeten veel van de maatschappij, maar ook van zichzelf. Bij werkloos worden spelen vergelijkbare mechanismen. Het schamen over het feit dat je geen werk hebt maakt dat mensen zich eenzaam voelen. Denk ook aan mensen met geldproblemen. Ook hier is schaamte, de angst niet mee te kunnen de reden dat mensen zich terug trekken. Hun kwetsbaarheid mag niet zichtbaar worden.  Weer anders werkt het voor mensen die door ingrijpende ervaringen onbedoeld uitgesloten worden. Denk bijvoorbeeld aan mensen die hun partner hebben verloren door een ziekte of ongeluk of mensen die in een scheiding zitten.  Naast de persoonlijke rouw hebben ze te maken met vrienden en collega’s die niet weten wat te zeggen, het verdriet niet ter sprake durven te brengen. Hun werkelijkheid en de werkelijkheid van hun vrienden gaan meer en meer uit elkaar lopen. Als of je onder een glazen stolp leeft. Je ziet de wereld wel, maar er is geen wezenlijk contact. Dat maakt mogelijk dat mensen door rouw of scheiding mensen vrienden kwijt raken. Een scherpe vorm van afstand of uitsluiting zie ik bij psychiatrische patiënten. De uitsluiting door gewone burgers ontstaat door het onbekende, het rare, het onveilige dat ze veronderstellen. Mensen ervaren hen als anders en worden daarom gemeden.

Er gebeurt bij mensen die te veel alleen zijn iets in hun houding en vaardigheden. Het meest concreet is dat de drempel om je onder mensen te begeven hoger wordt. Het is teleurstelling, niet meer kunnen vertrouwen van mensen dat hen voorzichtig of zelfs angstig maakt om in een kring van mensen te eten of sociale activiteiten te ondernemen. Het lijkt alsof de handigheid om sociaal en emotioneel vaardig te zijn afneemt. Doordat men zo minder ‘onder de mensen’ komt wordt het effect versterkt. Een spiraal naar beneden. De drempel wordt steeds groter, totdat mensen uiteindelijk laconiek worden of verbitterd raken en mensen die contact zoeken niet meer toe laten. We kennen allemaal de verhalen van mensen die als een zonderling leven op een onopgeruimd erf of een sterk vervuild huis.

Bejegening

Mijn ervaring is dat mensen het niet prettig vinden als het woord eenzaamheid genoemd wordt in de eerste gesprekken. Het kost tijd om vertrouwd met elkaar te raken en samen te onderzoeken wat de ander zorgen geeft, welke achtergronden meespelen bij de huidige situatie. Je soms eenzaam voelen en het besef dat je anderen nodig hebt is iets dat privé is. Persoonlijk. En dat kan alleen als er vertrouwen is en begrip. Mijn aanwezigheid en luisteren is soms voldoende. De vraag: Hoe gaat het met u, met jou? kan dan al genoeg zijn zodat iemand zich kan uiten, het hart kan luchten. Samen menselijk zijn is het eigenlijk. Het werkt niet altijd. Mensen die al heel lang alleen zijn, hebben denk ik, zelfs die deur dicht gedaan.

Door de ander het initiatief te laten in het gesprek kom je veel te weten over de werkelijke belevingswereld, de zorgen die mensen zich maken, hun feitelijk netwerk.

Mijn collega vertelde een verhaal over een vrouw die zij bezocht en die vertelde dat ze een sterke band hadden in de familie. Toen ze bij het vertrek in de gang op de kalender zag dat de vrouw binnenkort jarig was, vroeg de collega of de vrouw haar verjaardag ging vieren. Het antwoord was dat het er niet van kwam omdat iedereen erg druk was. 

Deze ervaring laat goed zien hoe kwetsbaar het gegeven is. Mensen laten niet zo gemakkelijk hun kwetsbaarheid zien en hun voorzichtigheid heeft vaak een lange geschiedenis. Het kost daarom tijd om vertrouwen op te bouwen, zelf menselijk en kwetsbaar te zijn en in kleine stapjes onderzoeken wat het leven van zo’n persoon typerend maakt en waar mogelijke aanknopingspunten te vinden zijn om over in gesprek te raken en samen weer aan vertrouwen te werken. Veel mensen hebben geen vertrouwen meer in zichzelf, schamen zich, en dat maakt dat ze niet meer komen tot nieuwe initiatieven. Soms zitten mensen in een vastgelopen groef. Door aandacht te geven en positief vertrouwen terug te geven wordt emotionele steun gegeven in de hoop dat mensen zich meer gewaardeerd voelen waardoor er beweging mogelijk is. Dit zal voor een deel van de mensen niet zo uit pakken. Dat is de tragiek van hun situatie,  omdat er geen simpele oplossingen zijn. Mensen die veel alleen zijn, lijken  zich verzoend te hebben met hun situatie en zeggen dan: Ik redt me wel. Ze zijn sterk en kwetsbaar tegelijkertijd. De houding die hier bij past is die van mededogen.

Maatschappelijke context

1. In een recent bericht in dagblad Trouw stelde een geestelijk verzorgster dat veel mensen die oud zijn en kwetsbaar dikwijls vragen om euthanasie omdat ze geen andere uitweg zien. Maar zo schrijft ze in haar stuk, verdwijnt de vraag naar de dood als er voldoende aandacht is van mensen om deze persoon heen. Niet een pil van Drion, maar bespreekbaar maken en aanbieden van menselijk contact. Recent gaf een huisarts in dezelfde krant aan voorzichtiger te zijn met het toepassen van euthanasie omdat naar zijn idee mensen moeite hebben met kwetsbaar worden en hulp vragen.
2. Vraag en zorgverlegenheid.  Mijn ervaring is dat buurtbewoners wel zicht hebben op hun buren, maar tegelijk afstand willen houden bang om de zorg voor iemand op zich te moeten nemen. Ook zie ik de verlegenheid van ouderen om hulp te vragen bij hun kinderen of hun buren. Liever betalen ze iemand dat emotioneel afhankelijk van iemand te zijn. Een ouderenwerker in Rotterdam vertelde dat hij, als hij bij iemand was met een klein sociaal netwerk, de huizen van het portiek af liep en over de situatie van hun buurman of vrouw vertelde zo bemiddelde tussen vraag en ondersteuning. Op die manier komt de driehoek client, informeel netwerk en professionals goed tot haar recht en zal gekeken moeten worden naar de haalbare mogelijkheden. Belangrijk is daarbij dat de hulpverleners die op dit adres komen ook goed hun werkzaamheden afstemmen. In de beoogde participatiesamenleving en het nieuwe denken over zorg gaat het om een nieuw evenwicht tussen wat we mogen verwachten van mensen, hun sociale netwerk en de ondersteuning van sociale werkers. In het werkboek ‘Eenzaam ben je niet alleen’. Beschrijven de katrekkers van de WMO werkplaatsen die met thema bezig zijn geweest verschillende methodische stappen om mensen in isolement te ondersteunen en de samenwerking van professionals te verbeteren. 2)
3. Opvattingen over zelfredzaamheid en afhankelijkheid.  Het basisidee van de verzorgingsstaat was er om te zorgen dat wie het echt nodig heeft, hulp kan krijgen. Het begrip participatiemaatschappij voegt daar iets aan toe: burgers worden meer aangesproken op eigen verantwoordelijkheid  en inzet voor anderen.  De norm van zelfredzaamheid in de samenleving maakt dat er vraagverlegenheid en aanbodverlegenheid ontstaat. We vinden het, zoals gezegd,  moeilijk om hulp aan anderen te vragen en we zijn ook voorzichtig in het aanbieden van hulp. Ten diepste staat de vraag centraal of onze gezamenlijke opvattingen over zelfredzaamheid en afhankelijkheid zullen veranderen. Als individuele zelfredzaamheid de norm blijft, zal afhankelijkheid van elkaar iets negatiefs blijven. Wat we nodig hebben zijn ‘nieuwe regels van samenleven’ op het niveau van omgang in de straat, de sociale vereniging, de familie, de school enz.

Bovenstaande probeert ook te omschrijven wat een pastorale benadering is van mensen die pijn hebben aan het eenzaam zijn. Allereerst luisteren, present zijn en vertrouwd raken met elkaar. Vervolgens het herkennen en doorzien welke vragen voor die ander spelen. Het complexe en lastige van de situatie herkennen, benoemen. Tijd nemen voor deze ‘trage vragen’. En tenslotte vanuit de waardering en mededogen voor die ander en zijn of haar situatie kijken wat er nog mogelijk is aan stappen. Het bijzondere, zo ontdek ik langzaam, is dat er in de ontmoeting ook wederkerigheid is, troost of plezier. Al met al is dit werk langzaam of ‘slow sociaal werk’. In deze tijd van maakbaarheid en participatiedenken misschien vreemd, maar niet alles in het leven, zo blijkt, is oplosbaar. De andere kant van het wijkpastoraat is het inbrengen van deze manier van werken in de samenwerking tussen de partners in de wijk en het benoemen van de achterliggende mens- en maatschappijvisie zoals de genoemde opvattingen over kwetsbaarheid.

Gebruikte literatuur

1) Anja Machielse . Veel teksten zijn te vinden op de website van het Lesi. Zie

2) Heesels, M, e.a. Movisie 2015. Eenzaam ben je niet alleen. Werkboek vanuit WMO werkplaatsen Downloadpagina.

3) Marja Jager- Vreugdenhil, Zo hoort het! Lectorale rede Viaa. Downloadpagina.